Postoji značajan prostor i potreba za unaprijeđenje transparentnosti u BiH. Ova ocjena nije nova, ali bitno unaprijeđenje godinama izostaje. Nedovoljna transparentnost je posljedica manjkavih normativnih rješenja o sadržini prava i obaveza u oblasti transparentnosti i nedovoljnih resursa (po brojnosti ljudstva, tehničkoj opremljenosti, budžetu i obučenosti).
Ipak, kao strateška prepreka povećanju transparentnosti ovde se identifikuje sub-optimalan, nedostatan institucionalni poredak unutrašnje i spoljašnje kontrole i nadzora, te nezavisne regulacije prava na pristup informacijama od javnog značaja, zaštite podataka o ličnosti i povezanih oblasti. Drugim riječima, nema nezavisnog organa sa dovoljno snažnim ovlašćenjima kontrole i regulacije, mandatom za promociju prava i edukaciju javnosti, te za obuku unutar javnog sektora - nema „šampiona“ transparentnosti koji bi je na plećima svog institucionalnog mandata iznio na viši nivo. Takav organ mogao bi značajno doprinjeti jačanju pritiska javnosti na političke aktere radi stvaranja političke volje da se transparentnost povisi, a nedostatak političke volje je prepreka iz sjenke za unaprijeđenje stanja.
Izmjene institucionalnog poretka u oblasti pristupa informacijama zato se nameću kao prvi zadatak eventualnih reformskih zahvata, a ključna preporuka je formirati i opremiti (snažnim ovlašćenjima i jakim resursima) organ koji bi bio motorna snaga za unaprijeđenje transparentnosti. To stoga što u poretku kakav je danas, postoje sve šanse da propisivanje većih obaveza organa vlasti, odnosno normativno širenje sfere transparentnosti ne bi dovelo do njenog bitnog povećanja u praksi, budući da ni za postojeće obaveze nema potrebnog stepena kontrole, nadzora, edukacije i obuke. Tek uz izmjene institucionalnog poretka, ostali reformski zadaci - unaprijeđenje normativnog okvira – obima prava i obaveza u pogledu transparentnosti, te jačanje resursa, imaju šansu da zažive i održe se.
1. Za unaprijeđenje institucionalnog poretka, predlaže se usvajanje jednog od sljedećih alternativnih rješenja:
- poslove rješavanja žalbi na izostanak informacija od javnog značaja i pitanja zaštite podataka o ličnosti, kao i poslove edukacije, obuke i promocije tih prava zakonom povjeriti Instituciji Ombudsmana BiH, ali uz ovlašćenje da u vršenju tih poslova donosi obavezujuće, konačne i izvršne upravne akte[1] (rješenja), te obavezujuća uputstva i smjernice i tako vrši kontrolu i Sve to uz zakonom garantovano obezbjeđivanje resursa za obavljanje tih poslova, te uz zakonom utvrđenu autonomiju odgovarajućih organizacionih jedinica unutar institucije, ili
- zakonom osnovati novi nezavisni organ na nivou BiH sa mandatom (i izvršnim ovlašćenjima) da rješava žalbe na izostanak informacija od javnog značaja i pitanja zaštite podataka o ličnosti, te obavlja poslove regulacije, edukacije, obuke i promocije tih prava, ili
- na nivou BiH donijeti „okvirni“ zakon kojim će se propisati načela za obavljanje poslova rješavanja žalbi na izostanak informacija od javnog značaja i zaštite podataka o ličnosti, kao i regulacije, edukacije, obuke i promocije tih prava, te entitetskim zakonima osnovati nezavisne organe sa izvršnim ovlašćenjima koji će te poslove obavljati u skladu sa načelima propisanim okvirnim zakonom.
2. Za unaprijeđenje normativnog okvira transparentnosti, posebno u pogledu obima prava na pristup informacijama, postojeći sadržinski nedostaci takve su vrste da je potrebna temeljna promjena matičnog zakona – Zakona o slobodi pristupa informacijama u BiH (i odgovarajućih entitetskih zakona). Izmjenama je potrebno strukturu zakona pojednostaviti i logički konsolidovati; racionalizovati i ojačati unutrašnje i spoljne žalbene mehanizme, odnosno kontrolu i nadzor; uvesti „na velika vrata“ primjenu informatičko-komunikacione tehnologije (IKT); utemeljiti i detaljno razraditi obavezu proaktivnog objavljivanja informacija. Treba propisati i obaveznu i kontinuiranu obuku za službena lica, te edukaciju i promociju prava za građane.
3. U pogledu resursa, potrebno je zakonski garantovati i u praksi obezbjediti odgovarajuće specijalizovane materijalne i ljudske kapacitete za poslove dostupnosti informacija od javnog značaja, posebno tako što će se u zakonima jasno navesti za koje resurse se budžetska sredstva pri donošenju zakona o budžetu (budžetima) moraju svake godine odvojiti u obimu koji je neophodan za obavljanje poslova zaštite, edukacije, obuke i promocije prava.
[1] Time bi Institucija Ombudsmana od organa spoljašnjeg nadzora postala organ spoljašnje kontrole.
Autori
Saša Janković, Senior short term ekspert
Edo Čelebić, Junior short term ekspert
